Dymorfizm płciowy to różnice w budowie zewnętrznej i wewnętrznej samca i samicy jednego gatunku. Występuje u wielu grup zwierząt: ssaków, ptaków, ryb, owadów, itd. Wśród ptaków dymorfizm przejawia się najczęściej jaskrawym zabarwieniem piór czy skóry samców, oraz dodatkami które mają na celu zwiększenie ich atrakcyjności względem samic.
Często samce są większe i silniejsze. Ponieważ ptaki nie posiadają zewnętrznych narządów płciowych, rozpoznanie płci polega na dostrzeganiu różnic w rozmiarze i budowie ciała, kolorze oczu, dzioba, barwie upierzenia czy też śpiewie. Najlepiej zrobić to u piskląt, gdy zależy nam na tym aby nabyć ptaki o pożądanej płci.
Już u jednodniowych piskląt przeprowadza się rozpoznanie płci na podstawie różnic w budowie narządów rozrodczych, oraz na podstawie dziedziczenia cech sprzężonych z płcią. W przypadku różnic w budowie układu rozrodczego stosowane są dwie metody rozpoznawania płci: metoda japońska i metoda endoskopowa.
Metoda japońska polega na dostrzeżeniu różnic w budowie steku, odbywa się to na zasadzie rozsunięcia fałd steku i w przypadku samca widoczne jest szczątkowe prącie w postaci ciemno zabarwionego wyrostka, z kolei u samic jest on jaśniejszy i mniejszy. Najlepiej zrobić to około 5 godzin po wylęgu.
Metoda endoskopowa, polegała na wprowadzeniu endoskopu poprzez stek do jelita i obserwacji różnic w budowie gruczołów rozrodczych piskląt. I tak u kogutków widoczne są dwa żółte jądra, natomiast u kurek jasnożółty jajnik. Obecnie nie jest praktykowana ponieważ powodowała niekiedy uszkodzenia jelit, oraz groziła przenoszeniem różnych zarazków.
Kolejne metody rozpoznawania płci piskląt są oparte na mechanizmach dziedziczenia cech morfologicznych, a więc na podstawie barwy puchu, barwy skóry i skoków, oraz szybkości opierzania się.
Barwa puchu – wyróżniamy rasy autoseksingowe (płcioznaczne) czyli takie, u których zaraz po wykluciu możemy rozpoznać płeć pisklęcia na podstawie barwy puchu. Pierwszą taką rasą na świecie była Cambar w1929 roku, natomiast w Polsce Polbar (w wyniku krzyżowania rasy zielononóżek kuropatwianych z kogutem Plymouth Rock jastrzębiatym) wytworzona w latach 1946-1954 w Instytucie Zootechniki w Puławach przez prof. Laurę Kauffman. Przy wytworzeniu ras autoseksingowych do krzyżowania używano komponentu ojcowskiego w postaci koguta Plymouth Rock, ponieważ w jego genomie występują dwa geny sprzężone z płcią, warunkujące jaśniejszą barwę puchu u kogutków i ciemniejszą u kurek. Do uzyskania mieszańców płcioznacznych można również kojarzyć ze sobą np. kogut Rohde Island Red x kura Sussex (jaśniejsze skrzydła u kogutków), kogut New Hampshire x kura Sussex (kogut jasny, kurka brunatna), kogut Zielononóżka kuropatwiana x kura Sussex.
Barwa skóry i skoków- rozpoznawanie na tej podstawie jest mało dokładne, dlatego jest traktowane raczej jako dodatkowa informacja. Barwa jest charakterystyczna bardziej dla ras niż typów użytkowych kur. Żółta barwa występuje u rasy Leghorn, Plymouth Rock, Rohde Island Red, natomiast biała u kur Sussex, Orpington.
Szybkość opierzania się- różnice w rozwoju lotek I i II rzędu widać już w pierwszym dniu życia. U jednodniowych piskląt ‘’rozciąga’’ się skrzydła tak aby zobaczyć warstwy nowych piór i tak u kogutków lotki są równe, a u kurek dolny rząd piór wystaje poza górne. U kurek lotki rosną szybciej jak widać na poniższym zdjęciu.
Rzadziej stosowane jest rozpoznanie płci na podstawie obecności u samców bębenka rezonacyjnego poniżej krtani ptaka w dolnej części tchawicy, tam gdzie rozgałęzia się ona na dwa oskrzela. Jedną z nowszych metod jest analiza osi pióra piskląt metodą spektroskopii Ramana, dająca informacje odnośnie kombinacji chromosomów ptaków.
W przypadku ptaków dorosłych różnice pomiędzy osobnikami męskimi i żeńskimi są dosyć łatwo zauważalne.
Pomiędzy kurami i kogutami w obrębie ras występuje widoczny dymorfizm płciowy. Polega on głównie na tym że koguty są większe, posiadają barwne upierzenie, wśród piór W ogonie znajdują się długie łukowato wygięte sierpówki, na głowie zauważalny jest silnie rozwinięty grzebień oraz dłuższe dzwonki, z kolei na skokach występują rogowe ostrogi. Samice posiadają o wiele skromniejsze ubarwienie, oraz są mniejsze od samców.
U indyków różnice pomiędzy samcami i samicami przejawiają się w zachowaniu, wyglądzie, oraz masie ciała, widać je już w 3-4 tygodniu życia. Indory są cięższe od indyczek o około 30%, ich tempo wzrostu jest szybsze. Mają dłuższe nogi z ostrogami, wyraźnie zarysowane szerokie piersi i mocniejszą budowę. Uwagę przyciąga nieopierzona czerwona i pokryta brodawkami głowa, ozdobiona tzw. koralami. Dodatkowo indory posiadają na piersi czarną kępkę piór, zwanych pędzlem. U nasady dzioba ku przodowi zwisa długi wyrostek skórny tzw. wisior, osiągający około 7cm długości. Podczas okresu godowego samiec rozpościera jak wachlarz sterówki, po ziemi zamiata skrzydłami, oraz wydaje charakterystyczne gulgotanie. Indyczki są mniejsze, oraz nie posiadają ‘’ozdób’’ na głowie.
W przypadku piskląt indyczych rozróżnienie płci jest trudne,
U kaczek piżmowych samce czyli kaczory są większe i cięższe od samic, ważą około 4-6 kg, z kolei kaczki 2,5-3 kg. Samce mają dłuższy, nieco płaski i szeroki tułów, oraz podciągnięty i płaski brzuch, natomiast u nasady dzioba i wokół oczu znajdują się mięsiste czerwone brodawki, na głowie uniesione w górę pióra. W przypadku rasy Pekin można zauważyć że kaczory są większe, osiągają masę około 3-4 kg, a kaczki 2,5-3 kg. U samców można zauważyć charakterystyczny ”loczek’’ w ogonie.
W związku z coraz większą intensyfikacją produkcji drobiarskiej zapotrzebowanie na pisklęta segregowane według płci jest duże, ponieważ w zależności od kierunku produkcji na fermach preferowane są osobniki jednej płci. W Polsce jest tylko około 20 osób zajmujących się segregowaniem piskląt według płci czyli tzw. ‘’sekserzy”. Fermy towarowe kierunku nieśnego preferują kurki, dlatego kogutki są na nich likwidowane jak najwcześniej w celu obniżenia kosztów. Z kolei na fermach towarowych o kierunku mięsnym pisklęta są rozdzielane według płci i odchowywane oddzielnie, ponieważ różnią się zapotrzebowaniem pokarmowym między sobą. Jeszcze inaczej wygląda to na fermach hodowlanych, gdzie w zależności od tego czy są one ukierunkowane na produkcję rodów męskich czy żeńskich, pozostawia się albo samce albo samice.