Spoczynek zimowy roślin nie oznacza spoczynku dla świadomego sadownika. W praktyce sadowniczej podstawowym terminem cięcia roślin jest cięcie zimowe w okresie bezlistnym drzewa możemy łatwo przycinać i formować. Dokładnie widać zarys korony, nachodzące na siebie gałęzie, uszkodzone konary oraz ogniska bytowania szkodników i patogenów. Okres zimy to również czas ochrony roślin w sadzie przed zwierzyną płową oraz przed działaniem mrozu. W okresie bezlistnym, w sadach możemy również zaobserwować formy zimujące wielu gatunków szkodników.
Zima to bardzo dobry czas, aby przyjrzeć się czy na drzewach w sadzie nie zimują szkodniki w swoich charakterystycznych formach zimujących zazwyczaj w postaci jaj ale również larw czy postaci dorosłych.
Co ze sobą zabrać?
Warto zabrać ze sobą sekator, którym będziemy wycinać pędy z losowo wybranych drzew, aby uważnie przejrzeć je w domu oraz binokular bądź lupę. Przydatny jest również notatnik oraz ołówek, aby zapisywać wyniki swoich obserwacji.
Zimowa lustracja drzew jest jednym z podstawowych zabiegów ochronnych w sadach, oczywiście należy się do niej odpowiednio przygotować, potrzebna jest spora wiedza, czas, cierpliwość oraz narzędzia takie jak lupa czy binokular. Podczas zimowej lustracji drzew możemy ocenić stopień porażenia i nasilenie występujących w sadzie chorób drewna i kory oraz wczesne stwierdzenie obecności szkodników. W intensywnych sadach istnieją znakomite warunki do rozwoju i żerowania dla wielu gatunków owadów, roztoczy i grzybów. W korzeniach, na powierzchni kory, wewnątrz pnia czy pąków, kwiatów oraz na liściach żyją i rozwijają się odrębne grupy patogenów, które dla sadownika mogą stwarzać spore zagrożenie. Poprawne oszacowanie progu zagrożenia oraz dalszy monitoring w sezonie wegetacyjnym pozwoli opracować skuteczną strategię zwalczania poszczególnych gatunków w okresie bezlistnym lub w dalszej części sezonu wegetacyjnego. Warto więc wybrać słoneczny, zimowy lub wczesnowiosenny dzień na spacer po sadzie i zrobić szczegółową lustrację poszczególnych kwater czy odmian. Musimy oczywiście wiedzieć, na jakim gatunku prowadzimy lustrację, jakich szkodników czy patogenów powinniśmy szukać. Luty i marzec to znakomity okres na podjęcie tego typu działań zapobiegawczych, które w znaczący sposób mogą zminimalizować skutki żerowania szkodników w bieżącym sezonie wegetacyjnym. Pamiętajmy też o tym, że prawidłowa ocena zagrożenia ze strony szkodliwych owadów będzie warunkiem powodzenia całej ochrony sadu w nadchodzącym sezonie wegetacyjnym oraz pozwoli również na znaczne ograniczenie populacji agrofagów w latach następnych. Niektóre gatunki często osiągają liczebność populacji zagrażającą plonom i aby odpowiednio wcześnie móc przewidzieć zwiększenie się ich liczebności, określić wartość progu zagrożenia oraz ustalić właściwy program ochrony należy dobrze zapoznać się z biologią tych owadów, roztoczy i grzybów dzięki temu potrzebę zabiegów przeciwko szkodnikom drzew owocowych można w wielu przypadkach ustalić znacznie wcześniej przeprowadzając zimowe lustracje drzew, które polegają na dokładnym przejrzeniu gałęzi zimą w celu stwierdzenia obecności form zimujących i ustaleniu liczby zimujących tam szkodników. Rozeznania dokonuje się na podstawie postaci zimującej (jajo, larwa, poczwarka, imago – owad dorosły), jej umiejscowienia (spękania i załamania kory, okolice szyjki korzeniowej, młode lub stare pędy, rozwidlenia pędów, ściółka pod drzewami) czy też charakterystycznych cech wyglądu (wielkość, kolor, występowanie pojedynczo bądź w skupieniach itp.). Lustrację należy rozpocząć od ogólnego obejrzenia całych drzew w celu sprawdzenia, czy nie ma na pniach złóż jaj brudnicy nieparki, na grubszych gałęziach złóż jaj przędziorka owocowca, mszyc, larw bawełnicy korówki, misecznika śliwowego, gąsienic zwójek, licinka tarniniaczka, namiotnika jabłoniowego, przeziernika jabłoniowego, postaci dorosłych (imago) kwieciaka jabłkowca, miodówki gruszowej, wzdymacza gruszowego.
Po ogólnym przeglądzie z wybranych drzew należy pobrać 10 pędów z 10 typowanych drzew 2-3 letnich przyrostów 15 – 20 cm długości każdy. Pożądane jest, aby na tych odcinkach znajdowały się krótkopędy, gdyż to głównie na nich szkodniki składają jaja lub zimują w postaci larw. Pędy te należy pobierać z różnych miejsc korony, aby dały one możliwie wierny obraz liczebności szkodników zimujących na danym drzewie.
GDZIE I CZEGO SZUKAĆ PODCZAS LUSTRACJI
PRZĘDZIORKI (Panonychus)
To jedne z najpowszechniejszych i najgroźniejszych szkodników roślin sadowniczych. Duże znaczenie ekonomiczne mają przede wszystkim dwa gatunki: przędziorek owocowiec i przędziorek chmielowiec. Ich szkodliwość jest podobna, ale biologia odmienna.
Przędziorek owocowiec
Stadium zimujące: jaja zimowe o intensywnym czerwonym zabarwieniu, cebulo-kształtne, lekko spłaszczone. Pod dużym powiększeniem widoczne są w górnej części wyrostki w kształcie antenki, do której doczepione są nitki przytwierdzające jajo do podłoża. Pod lupą natomiast można zauważyć jedynie większe lub mniejsze skupiska czerwonych plam będących skupieniami jaj. Jaja składane są najczęściej w złożach po kilkanaście, kilkadziesiąt, a nawet kilkaset. Największe zagęszczenie można zaobserwować wokół pąków i na granicy 2 – 3 letnich przyrostów. Niejednokrotnie jest ich tak dużo, że pędy wyglądają jak by były pokryte warstwą rdzy. Próg zagrożenia: stopień pokrycia pędów jajami przędziorka silny i bardzo silny. Jeżeli zaobserwujemy liczne złoża jaj o średnicy większej niż 1 cm wówczas istnieje konieczność wykonania zabiegu przed kwitnieniem, najlepiej do tego celu użyć preparatu Treol 770 EC który wykazuje duża skuteczność zarówno w zwalczaniu przędziorka owocowca jak i misecznika śliwowego. Jeżeli złoża jaj będą w mniejszych ilościach lustrację należy powtórzyć jeszcze raz przed kwitnieniem.
MSZYCE (Aphididea)
To najbardziej rozpowszechniana i najliczniejsza grupa szkodników w uprawach ogrodniczych i sadowniczych. Najczęściej występującymi gatunkami są: mszyca jabłoniowa, jabłoniowo-babkowa, jabłoniowo-zbożowa. Stadium zimujące: jaja czarne, owalne w zarysie, długości około 0,5 mm. W zależności od gatunku – jedne mogą być silnie błyszczące (mszyca jabłoniowo-babkowa) lub matowe (mszyca jabłoniowa). Najczęściej występują u nasady pąków w pofałdowaniach lub zagłębieniach kory. Próg zagrożenia: 10 pąków z mszycami w próbie 200 pąków, a dla mszycy jabłoniowo-zbożowej − 100 pąków z mszycami.
MIODÓWKI (Psylloidea)
Wszystkie gatunki należące do rodzaju miodówka żyją wyłącznie na drzewach owocowych i mają istotne znaczenie gospodarcze w sadach jabłoniowych oraz gruszowych. Na jabłoniach najliczniej występuje miodówka jabłoniowa, na gruszy zaś miodówka gruszowa plamista.
Miodówka jabłoniowa (Psylla mali) – stadium zimujące to jaja, które są owalne, długości około 0,4 mm, koloru kremowego lub lekko pomarańczowe. Szukać należy głównie na krótkopędach jabłoni, najczęściej wzdłuż fałdów kory pojedynczo lub szeregami (jedno za drugim lub w poprzek pędu).
Miodówka gruszowa plamista ( Cacopsyla pyri) – stadium zimujące to dorosłe samice formy zimowej barwy czarnej (ciemniejsze niż samice pokoleń letnich). Ukrywają się głównie pod wszelkiego rodzaju spękaniach i w zagłębieniach kory. Z miejsc zimowych owady wychodzą w lutym i na początku marca po 3 – 4 dniowym ociepleniu i to w tedy zalecane jest przeprowadzenie pierwszych lustracji. Próg zagrożenia to 15 osobników z 35 gałęzi losowo wybranych z jednego hektara powierzchni. Do wczesnych zabiegów zaleca się podobnie jak u przędziorka stosowanie preparatów olejowych w połączeniu z siarką.
ZWÓJKÓWKI (Tortricidae)
Są jedną z najważniejszych grup szkodników sadów towarowych, szczególnie jabłoniowych. Stadium zimujące stanowią głównie gąsienice drugiego lub trzeciego stadium rozwojowego. Żerują głównie w warstwie kory pomiędzy kambium, a korkiem. Wnętrza żerowisk – korytarzy w czasie linienia i spoczynku zimowego wyścielane są oprzędem zaś charakterystyczną cecha rozpoznawczą występowania zwójki zwójek są wystające z otworów w korze odchody gąsienic, tworzące małe wałeczki złożone z drobnych granulek. Jak odsłonimy wyjedzone korytarze , możemy zauważyć w nich charakterystyczne gąsienice zwójki koloru od żółtej do pomarańczowej z ciemna główką, długości około 1 cm.
OWOCÓWKI (Cydia pomonella, Laspeyresia funebrana)
Najczęściej występującą w sadach jest owocówka jabłkóweczka i owocówka śliwkóweczka. Stadium zimujące stanowią gąsienice w oprzędach zwanych często kolebkami. Najczęściej możemy je znaleźć w różnych zakamarkach drzew (spękaniach kory, odstającej korze, w miejscach powstałych na wskutek uszkodzeń mechanicznych oraz w innych szczelinach w korze), w drewnianych konstrukcjach podtrzymujących drzewo, czy nawet w skrzynkach i innych opakowaniach drewnianych, które są składowane na wolnym powietrzu. Czasami zdarza się, że zimują także w glebie. Zimowanie larw owocówek można łatwo obserwować, gdy założy się na pnie drzew opaski z papieru falistego, larwy bardzo chętnie będą chciały się tam ukryć.
SZPECIELE (Eriophyoidea)
To najmniejsze niewidoczne gołym okiem szkodniki drzew owocowych, które w ostatnim dwudziestoleciu nabrały istotnego znaczenia. Ich szkodliwość to nie tylko uszkadzanie liści, ale również (w fazie formowania się zawiązków) powodują ordzawienia owoców. Wzrost zagrożenia ze strony poszczególnych gatunków stwierdzono na jabłoniach, gruszach i śliwach, ale coraz częściej duże populacje szpecieli notowane są także na wiśniach. Niezależnie od gatunku czy rośliny żywicielskiej stadium zimującym stanowią samice. Należy ich szukać w szczelinach kory, pod łuskami pąków jak również w przestrzeni pomiędzy pąkiem a pędem. Występują grupowo po kilka, kilkadziesiąt, a czasami po kilkaset sztuk. Próg zagrożenia to około 25 samic pordzewiacza jabłoniowego na 1 pąk na jabłoniach, około 10 osobników wzdymacza gruszowego na jeden pąk na gruszach i ponad 30 samic pordzewiacza śliwowego na jednym pąku na śliwach z 20–25 losowo wybranych drzew z jednorocznych pędów z około 5 centymetrowym odcinkiem pędu dwuletniego. Aby stwierdzić obecność szkodników trzeba użyć binokularu. Należy zajrzeć pod łuski oraz szczególnie należy zwrócić uwagę na nasadę pąków oraz na przestrzeń między pąkiem a pędem.
Choroby
Lustracje drzew w stanie bezlistnym możemy również prowadzić w celu oceny zagrożenia ze strony chorób grzybowych drewna i kory. Jeżeli na danej kwaterze w zeszłym sezonie obserwowaliśmy w srebrzystość liści to okres kiedy sad jest w stanie bezlistnym jest dobrym okresem do sprawdzenia czy na pniach i konarach nie występują przypadkiem owocniki sprawcy tej choroby. Owocniki są bardzo charakterystyczne, ich ułożenie jest zazwyczaj dachówkowate tzn. jeden nad drugim. Pojedynczy owocnik może osiągać od 4 do 5 cm szerokości o płaskim i półkolistym kształcie i falistych brzegach, barwa owocników jest zwykle szara od góry i czerwonawa lub fioletowo- czerwona od dołu.
Podczas zimowego formowania koron należy również zwrócić uwagę na ewentualne rany rakowe, które mogą występować w dwóch postaciach, w postaci zamkniętych ran lub ran otwartych. Po zauważeniu tego typu zrakowaceń i zgorzeli należy je w miarę dokładnie wyczyścić i zamalować specjalnie przygotowaną pastą, którą można sporządzić z białej farby emulsyjnej z dodatkiem 1 % środka miedziowego (np. na 1 l farby 10 g miedzianu 50 WP, miedzianu extra 350 SC).
Podczas zimowej lustracji drzew można oszacować jakie zabiegi ochrony roślin trzeba będzie wykonać zaraz po rozpoczęciu wegetacji danej rośliny.
Korzyści płynące z zimowej lustracji drzew w sadach owocowych
Lustracja w okresie bezlistnym jest obserwacją pomocniczą w planowaniu oprysków na przyszły sezon i w zależności od nasilenia szkodników i powierzchni sadu będziemy mogli podjąć strategiczne decyzje, w przypadku, gdy nie mamy dużej ilości drzew, a gradacja szkodnika nie jest duża to czy będą to tylko zabiegi wyłącznie mechaniczne polegające na ręcznym zbieraniu, czy będzie to stosowanie lepowych pułapek feromonowych lub stosowanie samych tablic lepowych. Dzięki lustracji w stanie bezlistnym można będzie ocenić czy do momentu kwitnienia drzew i krzewów owocowych istnieje potrzeba wykonywania poszczególnych oprysków środkami ochrony roślin przeciwko konkretnym szkodnikom.
Warunki meteorologiczne panujące zimą i bardzo wczesną wiosną (na przedwiośniu) mogą mieć dla wielu gatunków szkodników decydujący wpływ na liczebność wyjściowej populacji wiosną. W czasie łagodnych zim współczynnik przetrwania szkodników w dobrej kondycji jest na wysokim poziomie stąd też należy się liczyć z potencjalnie wysokim zagrożeniem dla upraw. Ale ze względu na dużą zdolność do aklimatyzacji w każdych warunkach należy również mieć na uwadze, że nie zawsze bardzo niska temperatura w okresie zimowym oraz przymrozki wczesno- wiosenne nie gwarantują nam większych strat w populacji agrofagów.
Na koniec jeszcze jedna uwaga: harmonogram lustracji oczywiście nie powinien sprowadzać się jedynie do monitoringu sadów w okresie zimy lecz także przez cały sezon wegetacji.
W sadzie jabłoniowym szczególnie powinniśmy zwrócić uwagą na okres początkowej wegetacji czyli faza zielonego i różowego pąka oraz czas bezpośrednio po kwitnieniu. W tych fazach pojawia się zwykle wiele zagrożeń, których wykrycie ułatwi nam ochronę. Na przykład jeżeli przy zbiorach jabłek były problemy z bawełnicą korówką, należy walczyć z nią intensywnie od przyszłego sezonu, nawet jeżeli wykonano w sadzie zabiegi zwalczania pozbiorczego (mszyca ma skłonność do odtwarzania swojej populacji).
Należy pamiętać że nieoszacowanie sytuacji, nieznajomość progów zagrożenia i nie wykonywanie zimowych lustracji może skutkować błędnymi decyzjami przy planowaniu właściwej ochrony i stratami w produkcji owoców.
Sebastian Balant
