Prawidłowy dój to współdziałanie ze sobą dojarza, krowy i aparatury udojowej. Przy niewłaściwym działaniu chociażby jednego z wymienionych czynników o poprawnym wydojeniu krowy nie może być mowy. W oborach wolnostanowiskowych kowy dojone są w hali udojowej wchodzącej w skład tak zwanego obszaru dojenia. Obszar dojenia to: poczekalnia, gdzie krowy czekają na dój, hala udojowa, korytarz powrotny, basen do kąpieli racic oraz pomieszczenia do schładzania i przechowywania mleka. Obszar ten, powinien zapewniać krowie wygodę zarówno przed dojem, w trakcie jego trwania, a także po jego zakończeniu.
Konstrukcja i urządzenie całego obszaru powinna ułatwiać krowom swobodne poruszanie bez ryzyka urazów i stresu. Natomiast schładzanie i przechowywanie mleka musi gwarantować utrzymanie jego bardzo wysokiej jakości do czasu odbioru. W badaniach stwierdzono, że krowy oczekują na dój i chcą być dojone przynajmniej dwa razy w ciągu doby. Przeprowadzone obserwacje wykazały, że większość wysokowydajnych krów nie kładzie się już na 2-3 godziny przed dojem.
Poczekalnia
Najkorzystniejsza jest poczekalnia podłużna o szerokości hali udojowej a jeżeli jest szersza, to powinna się lejowato zwężać w kierunku wejścia do hali. Wymagana powierzchnia poczekalni przy rasie hf wynosić powinna 1,6 m2/szt. W gospodarstwach mniejszych rolę poczekalni może spełniać korytarz. W obszarze tym musi zmieścić się całe stado krów, a czas oczekiwania na dój nie powinien przekraczać jednej godziny, bo przy długim czekaniu krowy mają za mało czasu na pobieranie paszy oraz wypoczynek, co obniża ich komfort i produkcję mleka. Ponad to zwierzęta zaczynają się niepokoić i stają się nerwowe. Krowy w poczekalni należy chronić przed urazami, mocując gładką poręcz na wysokości około 90 cm nad podłogą. Wejście z poczekalni do hali na stanowiska udojowe powinno być całkowicie otwarte, by krowy widziały, co dzieje się w dojarni i zachowywały się spokojnie.
Hala udojowa
Jest bardzo ważnym i intensywnie eksploatowanym obiektem. Musi być dobrze zaprojektowana, wykonana i wyposażona z możliwością rozbudowy przy powiększeniu stada. Doświadczeni hodowcy twierdzą, że korzystniej jest, gdy w hali jest więcej stanowisk i dojenie trwa krócej. Dój w hali zapewnia lepszą higienę, bezpieczeństwo i wysoki komfort pracy obsługi eliminując przykre bóle kręgosłupa i ramion. W nowoczesnej hali istnieje możliwość dostosowania położenia podłogi kanału do indywidualnej potrzeby dojarza. Powszechna jest również automatyzacja zdejmowania aparatów udojowych oraz kierowanie krów do stanowisk udojowych – systemy przesuwnych bramek zamykających poczekalnie dla krów, położeniem których steruje się z hali udojowej. Natomiast system zarządzania stadem pozwala na: oddzielanie mleka nie nadającego się do skupu, śledzenie krów wymagających odpowiedniego traktowania lub leczenia, oddzielenie (możliwość selekcji) krów przy wychodzeniu z hali udojowej do oddzielnego kojca w celu wykonania zabiegów weterynaryjnych, inseminacji, zasuszania, wybrakowania i sprzedaży itp. na panelu w czasie doju – dojarz może wyświetlić informacje dotyczące dojonej krowy oraz wpisać dane dotyczące terminów jej zasuszenia wycielenia, inseminacji, czy badania lekarskiego W ten sposób tworzona jest lista krów do sprawdzania przez lekarza weterynarii. Należy pamiętać, że dobre współdziałanie dojarza z krową stwarza u niej poczucie bezpieczeństwa i zaufania do obsługującego.
Bardzo ważne jest, by aparaty udojowe były sprawne i odpowiednio dostosowane do stada krów. Wadliwie pracująca dojarka po pewnym czasie może spowodować uszkodzenie zwieracza strzyka, co sprzyja występowaniu mastitis. Powodem uszkodzenia może być tzw. pustodój, czyli zbyt długie pozostawanie aparatu udojowego na strzykach, mimo zakończenia oddawania mleka. Wówczas zatoka strzykowa jest już pusta, nie ma w niej mleka, a ścianki wewnętrzne w wyniku dalszego dokonywania doju ulegają zgniataniu i ocieraniu. W konsekwencji tego uszkodzeniu ulega nabłonek, osłabia się zwieracz strzykowy oraz następuje zniekształcenie wierzchołka.
Innym czynnikiem uszkadzającym sam strzyk jest kolektor aparatu udojowego, który często nie jest dopasowany pojemnością do wydajności mlecznej krowy. Zbyt mała przepustowość powoduje, że część mleka nie odprowadzona poza kolektor cofa się do kanału strzyka wraz z bakteriami i może powodować zakażenie innych ćwiartek. Dla krów wysokowydajnych pojemność kolektora powinna wynosić: 250-300 ml.
Jakość gum strzykowych i ich konserwacja ma wpływ na zdrowotność strzyka. W wyniku długiego użytkowania gumy ulegają starzeniu tracąc swoją elastyczność. Takie gumy źle przylegają do strzyka oraz gromadzą duże ilości starego tłuszczu oraz bakterii oraz powodują uszkodzenia nabłonka strzyków. Należy pamiętać o odkażaniu strzyków po doju. Ochrona wymienia po doju polega na naniesieniu na strzyki, przez zanurzenie w specjalnych kubkach, preparatów zawierających substancje hamujące rozwój mikroflory patogennej. W nowoczesnych aparatach udojowych, dipping nanoszony jest na strzyki automatycznie.
Opis systemów udojowych
Dojarnia tandem – krowy są ustawiane i dojone indywidualnie na wydzielonych stanowiskach jedna za drugą. Obsługa ma bardzo dobry kontakt z krową i wygodny dostęp boczny do wymienia. Długość dojarni jest największa i dojarz pokonuje duże odległości w kanale, bo odstęp między wymionami dwóch sąsiednich krów w rzędzie wynosi ok. 2,5 m. Z tego względu nie zaleca się dla dojarni tego typu więcej niż 4 stanowiska w rzędzie. W ofercie handlowej dojarnia tandem najczęściej występuje pod nazwą, autotandem, co jest konsekwencją zastosowania automatyki, ułatwiającej sterowanie ruchem krów. Zaletą tej hali jest najwyższa przepustowość pojedynczego stanowiska, co ma znaczenie przy dużym zróżnicowaniu czasu doju poszczególnych krów w stadzie. Wymaga dużej powierzchni, która pod 6-stanowiskową dwustronną dojarnię 2 x 3, przy szerokości kanału udojowego 2 m wyniesie około 50 m2. Orientacyjna wydajność takiej dojarni to 44-50 krów/godz.
Rybia ość – ustawienie krów przypomina układ rybich ości, zwierzęta stoją pod kątem 30 stopni do krawędzi kanału operatora. Zaletą tej hali jest proste wykonanie, niski koszt i mała powierzchnia przypadająca na jedną krowę. Przegrody oddzielające krowy od kanału są tak wyprofilowane, aby odległość między krawędzią kanału a wymionami krów była jak najmniejsza. Ułatwia to zakładanie aparatów udojowych i skraca drogę przy dojeniu. Krowy wchodzą na stanowiska grupowo i przebywają w hali do momentu wydojenia najdłużej dojącej się sztuki. Po wydojeniu opuszczają dojarnię jedna za drugą. W tej hali ważny jest podział na grupy o podobnej szybkości oddawania mleka, bo wolniej dojące się krowy będą blokowały krowy o szybkim doju. Orientacyjna wydajność 6-stanowiskowej dojarni (2 x 3) wynosi 34-38 krów na godzinę, a wymagana pod nią powierzchnia to 35-40 m2 przy szerokości kanału 2 m.
Dojarnie równoległe “bok w bok” – instalowane są najczęściej w większych stadach i są dostosowane do szybkiego wyjścia krów. Dojarz ma bardzo ograniczony kontakt z krowami i krótką drogę przy obsłudze doju. Krowy stoją pod kątem 90 stopni (prostopadle) do kanału operatora. Przy takim ustawieniu widoczne są wymiona i zady krów. Aparaty udojowe podczepia się do wymion pomiędzy tylnymi nogami krów. Dojarnie mające, co najmniej 2 x 8 stanowisk udojowych warto wyposażyć w szybkie wyjście. Granicą wydajności dojarni jest ta krowa w grupie, u której dojenie przebiega najwolniej.
Dojarnia karuzelowa – do obsługi dużych stad, 22 do 36 stanowisk do doju. Krowy dojone są na obracającej się platformie przy pełnej automatyzacji. W zależności od ustawienia stanowisk udojowych dojarnie karuzelowe mogą występować we wszystkich dostępnych układach: rybia ość; tandem oraz bok w bok. Dój w zależności od rozwiązania można przeprowadzać wewnątrz lub na zewnątrz platformy. Cykl obrotu dopasowany jest do czasu doju krów oraz wejścia i wyjścia krów z hali. Zaletą jest duża przepustowość oraz łatwość obsługi. Wadą wysoki koszt zakupu i eksploatacji.
Korytarze powrotne
Po doju krowy należy bezzwłocznie skierować do stołu paszowego i wody. Przynajmniej 0,5 do 1 godziny po doju krowy nie powinny kłaść się, bo kanaliki mleczne w strzykach pozostają otwarte i narażone na kontakt z drobnoustrojami z podłoża (ryzyko wystąpienia mastistis). Dlatego nie zaleca się projektowania korytarzy powrotnych prowadzących bezpośrednio do obszaru z głęboką ściółką lub do boksów legowiskowych.
Korytarze powrotne powinny być możliwie jak najkrótsze. Przejścia do ruchu krów jedna za drugą, muszą mieć szerokość, co najmniej 90 cm, a dla poruszających się obok siebie dwóch krów szerokość ta musi wynosić, co najmniej 180 cm. Jeżeli krowa przechodząc ma wykonać skręt pod kątem 90 stopni, to wewnętrzny róg korytarza musi być zaokrąglony. Dotyczy to zarówno dojarni, jak i ewentualnie korytarzy powrotnych. Nie zaleca się korytarzy wymagających wykonania skrętu o 180 stopni z uwagi na duże niebezpieczeństwo urazów i kontuzji. W razie konieczności należy zaprojektować cztery zakręty po 45 stopni każdy. Krowy należy chronić przed urazami powodowanymi tłoczeniem się w korytarzach powrotnych, montując gładką poręcz ochronną na wysokości koło 90 cm ponad podłogą.
Kąpiel racic
Jest zabiegiem niezbędnym, bo zapobiega i leczy schorzenia racic. Do celów prewencyjnych zabieg stosuje się raz lub dwa razy w tygodniu, a do leczenia w miarę potrzeby. Basen stanowi dla krów przeszkodę i ogranicza ich prędkość przemieszczania w korytarzu powrotnym. W celu ograniczenia utrudnień należy przestrzegać następujących zaleceń: basen do kąpieli racic należy zaplanować możliwie jak najdalej od stanowisk udojowych, powinien być tej samej szerokości, co korytarz, głębokość powinna wynosić 15 cm; płyn nalewa się na głębokość 10 cm, długość basenu powinna wynosić, co najmniej 2,20 m, otwór odpływowy umieszcza się z boku basenu, co zapobiega urazom u krów, jeśli nie można zbudować basenu do kąpieli racic, to w korytarzu należy zamocować przenośny materac nasączony środkiem dezynfekcyjnym.
Schładzanie i przechowywanie mleka
Bezpośrednio po doju mleko należy umieścić w czystym pomieszczeniu wyposażonym tak, by okres przetrzymywania w nim mleka nie wpływał negatywnie na jakość. Dwie godziny po doju mleko powinno zostać odebrane; w przeciwnym przypadku należy je schłodzić do temperatury nie wyższej niż 8°C w przypadku codziennego odbioru lub nie wyższej niż 6°C w przypadku odbioru, co drugi dzień (wymagania określa dyrektywa 92/46/EEC).
Opracowanie: Martyna Machul
