Dereń jadalny w dawnej Polsce sadzony był najczęściej przy dworach i klasztorach itp.. Uznawany były za wytworność luksusu. W Polsce w stanie naturalnym można spotkać jedynie dwa gatunki derenia a mianowicie dereń jadalny (Cornus mas L.)
i dereń świdwa (Cornus sangunnea). Najstarsza odmiana opisana w Polsce nazywa się Facia, która została już opisana w XVII wieku. Jest to jedna z najbardziej cennych roślin o owocach jadalnych z rodziny dereniowatych (Cornaceae).Pochodzi ze środkowej i południowo-wschodniej Europy i zachodniej Azji.
W starożytnej Grecji dereń był już znany i uprawiany ze względu na jego walory ozdobne oraz właściwości owoce. Rośliny te są długowieczne, mogą przetrwać nawet 100-150 lat (czasami ponad 200 lat). Na terenie naszego państwa do II wojny światowej był dobrze znanym i chętnie sadzonym krzewem na dworach, a częścią użytkowaną były owoce z których robiło się znaną i popularna „ Dereniówkę Królewską”, wykorzystywało się również drewno i liście. Trunek ten był robiony w okresie międzywojennym, jednak jego popularność szybko zanikła z naszych zwyczaj.
Dereń jadalny posiada w swoim składzie bogatą zawartość różnych składników mineralnych tj. żelazo, wapń, potas, fosfor, magnez, cynk, miedz oraz witamin korzystnych dla zdrowia człowieka Witamina C odpowiedzialna za poprawę odporności, Witamina P, która działa przeciwalergicznie, przeciwgrzybicznie jak również wzmacnia pracę układu krwionośnego, obniża ciśnienie krwi, Witamina A z kolei poprawia wzrok, dobrze wpływa na kondycję skóry. Także zawierają flawonoidy, kwasy organiczne (między innymi chinowy i jabłkowy), garbniki, polifenole, pektyny oraz cukry (ok. 10-13%). Owoce o barwie ciemnoczerwonej posiadają bogate źródło antocyjanów, w skórce znajduje się 4,5 razy więcej niż w miąższu, działają przeciwnowotworowo oraz wpływają na wzrost poziomu insuliny we krwi.
Występuje zazwyczaj w postaci dużego krzewu lub drzewa dorastającego nawet do 5-9m. Posiada liście nakrzyżległe, zielone, długo zaostrzone, jajowato-eliptyczne, na jesieni się barwnie przebarwiają. Przed rozwojem liści najpierw kwitnie w okresie marca i kwietnia. Kwiaty są drobne żółte zebrane w kuliste baldachy o intensywnie pachnącym zapachu oraz korzystne dla pszczół ze względu na miododajność. Owocami są pestkowce zwisające na długich szypułkach mogą być barwy białej, krwistoczerwonej, wiśnioczerwony, ciemnoczerwony, a nawet żółty. Kształt zazwyczaj owalny, jajowaty, gruszkowaty do 2cm. Pestka twarda sporych rozmiarów. Dojrzewanie przypada w zależności od odmiany na okres od końca lipca do października. Najsmaczniejsze są owoce dojrzałe, które same opadają, dlatego w czasie okresu zbioru dobrze jest położyć jakieś maty czy siatki pod rośliny by później łatwiej pozbierać plony. W zależności od wieku krzewu uzyskane plony mogą sięgać do kilkudziesięciu kg z krzewu przy roślinach w wieku powyżej 20 lat. Owoce mają z początku cierpki smak, w miarę dojrzałości stają się słodkie. Posiadają przestronne zastosowanie lecznicze jak i kulinarne, nadają się na różne soki, przetwory, nalewki.
Najlepszym stanowiskiem do zakładania uprawy tego gatunku są gleby o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym (pH 7-7,5), próchnicze i wapienne podłoże a gorzej znosi gleby kwaśne. Wilgotność podłoża może być umiarkowana do lekko suchej, w pierwszych latach uprawy musi mieć odpowiednią ilość wody do dobrego zaaklimatyzowania i rozbudowania systemu korzeniowego. Toleruje zanieczyszczone powietrze. Najkorzystniejsze jest słoneczne stanowisko, jak również poradzi sobie w półcieniu ale nie może być narażone na przeciągi. Posiada dużą odporność na okresy mrozów. Jest rośliną przy której mało trzeba robić różnych zabiegów ochrony roślin, ponieważ na dobrze przygotowanym stanowisku jest jeszcze dość odporna na choroby i szkodniki.
Dereń jadalny możemy zakupić jako sadzonka w pojemniku i z gołym systemem korzeniowym. Sadzonki w doniczkach można sadzić przez cały okres wegetacji, natomiast z gołym korzeniem przeważnie na jesieni. Dereń preferuje nawożenie organiczne, jednak na starcie nie przesadzać z ilościami. Na obsadzenie. powierzchni 1 ha potrzeba około 500 szt. siewek derenia jadalnego, natomiast derenia szlachetnego (szczepionego) około 650-700 szt.
Obecnie na świecie jest dużo ciekawych i przyszłościowych odmian. Jedynymi z bardziej znanych odmian derenia jadalnego są odmiany ukraińskie m.in. Elegantnyj, Korałłowyj Marka, Flava, Wydubieckij, Radosz, Ekzoticznyj, Jantarnyj, Swietjaczok; bułgarskie: Kasalnak, Shumensky; czeskie: Sokolnicky, Ruzynssky; słowackie: Devon, Titus, Santana; austriackie- Jolico. Do odmian polskich należą: Juliusz, Dublany, Kresowiak, Kotula, Paczoski, Raciborski, Słowianin, Swietłana, Bolestraszycki, Szafer, Podolski, Florianka. Natomiast w Bolestraszycach znajduje się kolekcja derenii składająca się z 280 krzewów w różnym wieku. W sprzedaż bezpośredniej najczęściej spotkać można siewki derenia jadalnego, które w okres owocowania wchodzą po okresie 5-6 latach natomiast sadzonki odmian szlachetnych w okres owocowania najczęściej wchodzą w 2-3 roku po posadzeniu, a odmiana Jolico czasami w następnym roku po posadzeniu zawiązuje pierwsze owoce. Cięcie powinno się przeprowadzać wiosna po okresie kwitnienia, w celu prześwietlenia korony oraz zapobieganiu nadmiernego zagęszczenia się pędów.
Cornus mas posiada sporo właściwości leczniczych w medycynie naturalnej oraz współczesnej fitoterapii tj.
- stosowane pomocniczo w leczeniu anemii
- wykorzystywane w dolegliwościach żołądkowych ( działanie przeciwzapalne, ściągające)
- przy biegunkach i kolkach żołądkowych ( wywar lub sok)
- w leczeniu chorób nerek i dróg moczowych
Zastosowanie i ciekawostki:
- Nalewka – Dereniówka Królewska
- Sok z owoców derenia
- Syrop z derenia
- Ocet z derenia
- Dżem z derenia
- Konfitura z derenia
- Herbata z derenia
- Kiszenie nie całkiem dojrzałe owoce
- Suszone owoce stanowią przyprawę do marynat
- W Azerbejdżanie i Armenii służą do destylacji wódki
- W Albanii z przefermentowanych owoców destyluje się jedną z odmian rakiji
- W Turcji i w Iranie posypane solą owoce są przekąskami, a także składnikiem zimnego drinka o nazwie kizilcik sherbeti.
Dereń jadalny ma szanse stać się rośliną alternatywną w sadownictwie w przyszłości, z możliwością wykorzystywania w przetwórstwie w podstacji między innymi soków, dżemów, różnych marmolad, konfitur itp.