Polskie Wydawnictwo Naukowe podaje, że próchnica glebowa to bogata w liczne związki organiczne substancja naturalna, powstała w wyniku biologicznego rozkładu resztek organicznych pochodzących od roślin (np. liści, obumarłych korzeni, gałązek, łodyg, owoców lub całych roślin) i zwierząt (m.in. odchodów zwierzęcych, martwych owadów). W procesie rozkładu materii biorą udział mikroorganizmy glebowe (grzyby, bakterie, promieniowce) oraz drobne bezkręgowce (m.in. dżdżownice), które wzbogacają próchnicę w rozmaite związki pochodzące z przetworzenia materii organicznej.

Próchnica, nazywana jest też humusem od procesu rozkładu materii organicznej określanej humifikacją. Jest więc naturalnym składnikiem gleby, bogatym w liczne składniki odżywcze oraz strukturotwórcze kwasy humusowe (można powiedzieć, że jest nawozem). Próchnica glebowa decyduje o żyzności gleby. Żaden nawóz mineralny nigdy nie zastąpi najcenniejszego i najbardziej naturalnego „nawozu” jakim jest próchnica. Zawiera ona ważne dla roślin składniki odżywcze, tj. azot, wapń, fosfor, magnez i inne. Składniki te, w miarę tworzenia się próchnicy i mineralizacji substancji organicznych, stają się stopniowo dostępne dla roślin. Ważnym dla rozwoju roślin jest ochronne działanie próchnicy na różne związki biologicznie czynne: witaminy, antybiotyki, enzymy, fitohormony i in., co przedłuża aktywność tych związków w glebie.

Rys. Przekrój gleby, próchnica oznaczona jako O. Źródło: Wikipedia

Próchnica, poza dużym znaczeniem dla rozwoju roślin, ma też ogromny wpływ na właściwości i jakość gleby. Jej obecność sprzyja tworzeniu się pożądanej, gruzełkowatej struktury podłoża, poprawia jego napowietrzenie oraz wpływa na właściwą gospodarkę wodną. Wzrost zawartości próchnicy o 1 % obniża gęstość objętościową gleby o 0,03 g/cm3  (gleba staje się bardziej pulchna). Próchnica zwiększa zwięzłość gleb gruboziarnistych i zmniejsza drobnoziarnistych. Wiadomo również, że gleby zasobne w próchnicę są mniej podatne na erozję. Ze względu na swoją ciemną barwę ułatwia nagrzewanie gleby i w ten sposób pozytywnie wpływa na panujące w niej warunki termiczne. Obecność próchnicy w podłożu pozwala ograniczyć straty związków mineralnych (m.in. azotu, potasu), które wolniej wypłukują się z gleby i trudniej przenikają w jej głębsze warstwy. Z tego względu obecność próchnicy w glebie bardzo pozytywnie wpływa na wzrost i rozwój roślin, mających stały dostęp do łatwo przyswajalnych składników odżywczych, pobieranych z podłoża w miarę potrzeb.

W przeciwieństwie do nawozów sztucznych, próchnica nie niesie ze sobą zagrożeń związanych z przenawożeniem roślin lub zasoleniem gleby, ponieważ jest substancją całkowicie naturalną. Dla niektórych gatunków niebezpieczny może być jedynie jej odczyn, który uzależniony jest od rodzaju materiału organicznego, z którego powstała. Jeżeli próchnica utworzona została z roślin zielnych i drzew liściastych przy udziale bezkręgowców jej odczyn jest zwykle zasadowy lub lekko kwaśny. Jeśli natomiast w jej skład wchodziły dodatkowo rośliny iglaste, odczyn stanie się bardziej kwaśny, a kiedy głównym składnikiem próchnicy są resztki roślin iglastych, jej odczyn będzie bardzo kwaśny. Z tego względu nie każda próchnica będzie odpowiednia pod uprawę roślin lubiących podłoża zasadowe.

Można powiedzieć, że gleba bogata w próchnicę żyje i dobrze odżywia rośliny. Przeciwieństwem takiej żywej gleby jest gleba intensywnie nawożona nawozami mineralnymi wytwarzanymi w procesie przemian chemicznych, na której dla ochrony roślin stosowane są chemiczne środki ochrony roślin. Te chemiczne środki produkcji owszem dostarczają składników mineralnych i zapobiegają rozprzestrzenianiu się patogenów, ale bardzo ograniczają w glebie żywe organizmy, które przyczyniają się do budowania próchnicy.

Podstawowym i długoterminowym celem rolnika dbającego o swój warsztat pracy jest utrzymanie zawartości próchnicy w glebie na poziomie zapewniającym sprawną realizację jej funkcji w całym zakresie potencjału produkcyjnego, jak i środowiskowego. Rolnik dbający o utrzymanie materii organicznej w glebie na wysokim poziomie, nie doprowadzi do martwego punktu, jakim jest brak życia w glebie i brak próchnicy. Rolnik utrzymujący w glebie humus przekaże wysokiej jakości warsztat produkcyjny swojemu następcy. Najważniejsze jest więc, aby dbać o zwiększenie zasobności materii organicznej w glebie.

Niewątpliwie bardzo ważną rolą próchnicy jest jej zdolność do magazynowania wody. W warunkach polskich próchnica zatrzymuje nawet 20 razy więcej wody niż sama waży. Próchnica działa jak gąbka. Szybko chłonie wodę deszczową i powoli oddaje ją roślinom. Jest to bardzo ważna właściwość w dzisiejszych czasach zmian klimatycznych i groźby występowania suszy. Bogata w biomasę gleba nie będzie wymagać kosztownego sztucznego nawadniania.

Najpopularniejsze działania w kierunku zwiększenia zawartości próchnicy w glebie to: nawożenie obornikiem, kompostem, gnojówką czy gnojowicą. Oczywiście, duże znaczenie mają nawozy zielone, które po przyoraniu dają dużo substancji organicznej. W ostatnich latach wielu rolników wycofało się z chowu zwierząt i w związku z tym nawozów naturalnych jest coraz mniej. Braki te można uzupełnić głównie poprzez przyoranie słomy po zbiorze zbóż lub zielonej masy po uprawie poplonów. Oprócz poplonów duży wpływ ma także dobór roślin w zmianowaniu.

Należy również dbać o odpowiedni odczyn gleby (wapnowanie gleby w miarę potrzeb). Rozkład substancji organicznej do form korzystnych dla struktury gleby przebiega w odczynie zbliżonym do obojętnego. Po stworzeniu optymalnych warunków dla działalności mikroorganizmów, ich wydzieliny prowadzą do powstania struktury gruzełkowatej w glebie. Odczyn ma również duże znaczenie na pobieranie składników pokarmowych z gleby przez rośliny, co przekłada się na ich prawidłowy wzrost.

Do roślin wzbogacających glebę w substancję organiczną zalicza się wieloletnie rośliny pastewne bobowate i ich mieszanki z trawami oraz trawy w uprawie polowej. Dodatnio na bilans oddziałują również rośliny bobowate oraz międzyplony przeznaczone na zielony nawóz choć ich wpływ jest mniejszy od pozostałych wymienionych grup roślin. Uważa się iż rośliny motylkowe z trawami pozostawiają 6-krotnie więcej resztek pożniwnych niż rośliny okopowe. Ponadto mają optymalny stosunek węgla do azotu (C:N). Rośliny bobowate należą do grupy roślin charakteryzujących się dodatkowymi cechami pozytywnie wpływającymi na środowisko glebowe. Posiadają one zdolność do wiązania azotu atmosferycznego dzięki symbiotycznemu współżyciu z bakteriami z rodzaju Rhizobium, mają zdolność zwiększania biologicznej aktywności gleby oraz spulchniania jej głębszych warstw.

Tabela. Rola roślin w bilansie próchnicy.

Gatunki roślin

Zwiększające ilość próchnicy

Zmniejszające ilość próchnicy

– bobowate (lucerna, koniczyna, grochy,

wyki, bobik)

– mieszanki traw z roślinami bobowatymi

– mieszanki zbóż z roślinami bobowatymi

– zboża

– kukurydza

– warzywa liściaste i korzeniowe

– okopowe (bez obornika)

– oleiste

 

Można by omawiać wiele innych szczegółów na temat budowania próchnicy w glebie, ale można też na tym etapie postawić pytania. Czym żywię rośliny i siebie? Czy agrotechnika, którą prowadzę jest zrównoważona? Czy oddaję glebie to co jej zabieram? Jaką glebę zostawię swoim dzieciom? Na koniec rozważań należy zdecydować w jakim kierunku pójdzie moje gospodarstwo.

Opracowała: Bożena Reniuszek

1.04.2020 r.